Konwersatorium ma na celu zapoznanie słuchaczy SPŻ z warsztatem pracy judaisty zajmującego się dziejami Żydów polskich. W trakcie zajęć zostaną przedstawione podstawowa literatura naukowa i różne rodzaje źródeł historycznych dotyczących tego zagadnienia. Zaprezentowane zostaną najważniejsze w tym zakresie pomoce, ułatwiające samodzielną pracę badawcze, takie jak specjalistyczne encyklopedie, słowniki, atlasy, kalendarze i miejsca gromadzenia materiałów historycznych takie jak biblioteki, archiwa, muzea. Odrębne zajęcia będą dotyczyły żydowskich badań genealogicznych. Nacisk zostanie położony na kształtowanie umiejętności korzystania z zasobów internetowych związanych z historią polskich Żydów. Zostaną zaprezentowane także różne sposoby podejść metahistorycznych do historii żydowskiej, w tym narodowe, syjonistyczne i akulturacjonistyczne. Ostatnie zajęcia poświęcone interpretacjom materiałów źródłowych mają na celu uwrażliwienie słuchaczy na zmieniające się w czasie rozumienie treści danego tekstu.
W trakcie zajęć przyjrzymy się funkcjonowaniu Żydów w społeczeństwie dawnej Rzeczypospolitej. Analizować będziemy najważniejsze wydarzenia dla wspólnoty żydowskiej i zagadnienia związane z sytuacją prawną, migracjami, rozwojem autonomii, rozwojem studiów rabinackich. Zagadnienia te będą omawiane na szerokim tle funkcjonowania społeczeństwa dawnej Rzeczypospolitej. Szczegółowe tematy poszczególnych zajęć: Skąd przybyli Żydzi na ziemie dawnej Rzeczypospolitej i na jakiej podstawie się osiedlali; autonomia żydowska; Żydówki w epoce nowożytnej; konflikty żydowsko-chrześcijańskie, powstanie Chmielnickiego; zmiany religijne: sabataizm, frankizm, chasydyzm, Haskala.
Zajęcia poświęcone zostaną analizie żydowskich odpowiedzi na wyzwania nowoczesności i procesy modernizacyjne w XIX w. i na początku XX wieku na ziemiach polskich. Jak zmieniało się położenie prawne Żydów i ich życie społeczne, gospodarcze i polityczne? Jak postrzegali swoją przyszłość jako obywatele i członkowie społeczności żydowskiej? Omówione zostaną m.in. takie zjawiska jak Haskala, asymilacja, powstanie nowoczesnych ruchów politycznych, urbanizacja oraz przemiany społeczne i demograficzne.
Na zajęciach omówimy różne, historyczne interpretacje Zagłady. Przyjrzymy się zatem równolegle samemu wydarzeniu – jego genezie, głównym etapom, bezpośrednim skutkom – jak i dalekosiężnym konsekwencjom kulturowym. Jednocześnie traktować będziemy Zagładę jako coś nieprzemijającego, rzucającego – by skorzystać z metafory Feliksa Tycha – „długi cień” na naszą teraźniejszość. Szczególną rolę odgrywa ona nadal w polskiej przestrzeni, gdzie w dużej mierze się rozegrała. W drugiej części zajęć skoncentrujemy się zatem na specyfice polskiej. Holokaust stanowi bowiem tutaj nie tylko wyraźną cezurę dziejową oraz – jak zauważył Przemysław Czapliński – „kamień nagrobny nowoczesności i płynny fundament ponowoczesności”, lecz przede wszystkim niezaleczoną ranę w obrębie stosunków polsko-żydowskich.
Podczas zajęć porozmawiamy o tym w jaki sposób życie żydowskie odbudowywano po wojnie. Poznamy losy tych, którzy wojnę spędzili w Związku Radzieckim, a po powrocie, wspólnie z garstką Ocalałych, starali się odbudować swoje życie, już w nowym porządku, na nowych zasadach. Przyjrzymy się szczegółowo Dolnemu Śląskowi, który przez chwilę wydawał się miejscem spokojnej ostoi, z wizją utworzenia autonomicznych struktur życia żydowskiego. Poznamy najmłodszych (już urodzonych po wojnie) i ich codzienne rodzinne oraz wspólnotowe życie na pograniczu dwóch światów. Zobaczymy również, jak okresowo wzniecany antysemityzm wpływał na decyzje i losy polskiej społeczności żydowskiej. Naszych bohaterów zobaczymy również w nowych ojczyznach, do których wyjechali, wyrzuceni ze swojej ojczyzny. Ich oczami spojrzymy na przeszłość i dzisiejszą Polskę, widzianą już z daleka.
Zajęcia, poświęcone historii religijnej i świeckiej sztuki żydowskiej na ziemiach polskich, obejmują następujące bloki tematyczne: 1. Sztuka i religia; 2. Żydowska sztuka synagogalna (u korzeni tradycyjnej kultury wizualnej polskich Żydów); 3. Sztuka i społeczeństwo (artyści i żydowska nowoczesność w Polsce: narodowa sztuka żydowska a budowanie nowoczesnej społeczności Żydów polskich w kontekście ruchów politycznych, kulturowych i społecznych przełomu XIX i XX wieku; nowoczesne żydowskie uniwersum symboliczne przed 1939 rokiem; sztuka i kobiety); 4. Sztuka i Zagłada (sztuka w gettach i obozach; pamięć Zagłady w sztuce).
Proces kształtowania się nowoczesnej literatury jidysz jest ściśle związany z radykalną przemianą i emancypacją samego języka, który od drugiej połowy XIX wieku staje się zarówno narzędziem kultury (prasy, szkolnictwa czy teatru), jak i dyskursu naukowego, politycznego oraz społecznego. Istotnym zmianom podlega również mapa Jidyszlandu. Pod wpływem masowych emigracji z Europy Wschodniej, a także nowych warunków polityczno-społecznych po I wojnie światowej, tworzą się inne ośrodki kultury jidysz, z których dominującą rolę odgrywają Stany Zjednoczone, Polska i Związek Radziecki. Ponieważ nowoczesna literatura jidysz stanowi estetycznie, gatunkowo i geograficznie zróżnicowany obszar tekstowy, cykl zajęć zostanie poświęcony kluczowym kierunkom rozwoju prozy i poezji, głównym autorom i autorkom oraz istotnym tendencjom literacko-estetycznym. Wybrane utwory posłużą nakreśleniu aszkenazyjskiej geografii wyobrażonej, z uwzględnieniem przedstawień miasta, sztetla i wsi. Osobno zostanie podjęty namysł nad tekstami mierzącymi się z doświadczeniem migracyjnym i poruszoną tożsamością migranta. Przedmiotem zajęć będą także żydowskie grupy literackie w XX w., takie jak: Di Junge, In zich, Jung Jidysz, Chaliastre, Jung Wilne, Cusztajer.
Cykl zajęć przekrojowo przedstawiający historię muzyki żydowskiej – od czasów najdawniejszych, przed zburzeniem Świątyni Jerozolimskiej, poprzez muzykę synagogalną i przenikanie kultury i elementów tradycji żydowskiej do tzw. muzyki klasycznej (zarówno europejskiej, jak i amerykańskiej) w czasach nowożytnych, do zagadnienia tworzenia i wykonywania muzyki w czasie Zagłady (orkiestry w gettach i obozach) oraz obecności tego tematu w twórczości kompozytorów XX-wiecznych i współczesnych. Zostaną poruszone także zagadnienia związane z muzyczną oprawą przedwojennych teatrów jidyszowych w Warszawie, muzyką tworzoną współcześnie, którą można usłyszeć np. podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej w Krakowie czy Festiwalu „Warszawa Singera” w Warszawie (szeroko pojęty nurt rozrywkowy), z dzisiejszymi zespołami etno inspirującymi się muzyką klezmerską oraz z muzyką współcześnie powstałą w Izraelu. Wykłady są ilustrowany fragmentami utworów muzycznych.
Przedmiot ma na celu wprowadzenie do klasycznej literatury rabinicznej przez prezentację kluczowych pojęć oraz najważniejszych dzieł i gatunków, tworzących jej korpus. Punktem wyjścia jest analiza pojęcia “Tory ustnej”, leżącego u podstaw prawnej (halachicznej) i narracyjnej (agadycznej) twórczości rabinów palestyńskich i babilońskich. Następnie kurs omawia kontekst i powstawianie centralnych dzieł klasycznej kultury rabinicznej: Miszny, Talmudu Babilońskiego oraz midraszy. Wspólna lektura obszernych fragmentów tych dzieł służy zrozumieniu ich specyfiki oraz rozwinięciu przez studentów umiejętności krytycznego czytania i interpretowania rabinicznej egzegezy biblijnej.
Zajęcia mają na celu ukazanie powstania i funkcjonowania języka ladino jako przykładu analogicznego do jidysz, czyli żydowskiego języka rozwijającego się w żydowskiej diasporze w kontakcie z otaczającymi językami nieżydowskimi. Jako wprowadzenie do tematu zostanie przedstawiona historia hiszpańskich Żydów, zwanych Sefardyjczykami, w dwóch etapach: pierwszym od ich osiedlenia na Półwyspie Iberyjskim do wypędzenia edyktem Królów Katolickich z 1492 roku i drugim, śledzącym dzieje tych, co zdecydowali się zmienić religię i pozostać oraz tych, którzy wyjechali. Pierwsi włączyli się aktywnie w życie akademickie i kulturalne Hiszpanii Złotego Wieku, drudzy ruszyli na północ Europy i Afryki, a także na Wschód, w kierunku Imperium Otomańskiego. To właśnie oni, zabierając ze sobą język zbudowany na bazie średniowiecznej hiszpańszczyzny romance, wzbogacili go o słownictwo z nowo zamieszkanych przez siebie terenów. Uczestnicy zapoznają się z bogatą spuścizną, którą Sefardyjczycy pozostawili w hiszpańskiej literaturze, gdyż to właśnie ich dialektem ‒ charakteryzującym się tym, że mieszał (łącząc) elementy różnych języków królestw średniowiecznej Hiszpanii ‒ napisano pierwsze dzieła literackie po hiszpańsku. Judeohiszpański był używany w życiu codziennym, lecz także przez uczonych i tłumaczy, którzy stworzyli specjalny jego wariant dla przekładu pism religijnych, znany pod nazwą ladino. Obecnie szacuje się, że judeohiszpańskim posługuje się około 30% wiernych religii żydowskiej, oprócz Izraela i Hiszpanii społeczności sefardyjskojęzyczne znajdują się w Argentynie, Bułgarii, Grecji, Maroku, Meksyku, Serbii, Stanach Zjednoczonych, Tunezji i Turcji.
Zajęcia poświęcone będą szundowi (jid. kicz, szmira, tandeta), czyli literaturze brukowej w języku jidysz. Omówione zostaną różne aspekty tego fenomenu w popularnej literaturze jidysz: gatunki, autorzy i dzieła, a także związki tej twórczości z polską i europejską literaturą popularną. Wybrane utwory posłużą do przedstawienia jej głównych bohaterów, wątków i motywów. Cykl zakończą zajęcia o nieznanych realizacjach szundu w literaturze holokaustowej i postholokaustowej.
Cykl 5 wykładów, poświęcony literaturze jidysz tworzonej przez polskich Żydów w czasie II wojny światowej, jak i w okresie powojennym, obejmie takie zagadnienia jak: twórczość czasu Zagłady, relacje z życia na uchodźctwie w ZSRR, wspominanie i opłakiwanie zgładzonego żydowskiego świata , konstruowanie nowej tożsamości w obliczu przemian politycznych i antysemityzmu w powojennej Polsce. Te i inne tematy zostaną omówione w odwołaniu do twórczości takich pisarzy jak: Awrom Suckewer, Chaim Grade, Jeszaje Szpigiel, Icchok Kacenelson, Hadasa Rubin. Lili Berger, Kalman Segal, Binem Heller, Eliasz Rajzman, Mojsze Grosman, Awrom Zak i inni.
Przedmiot ma na celu pokazanie styków między językiem mniejszościowym a polityką państwową i działalnością organizacji i partii żydowskich w XIX i XX wieku. W szczególności zostaną omówione następujące zagadnienia: statystyki językowe, polityka językowa i prawa językowe w poszczególnych zaborach i w II Rzeczpospolitej, mały traktat wersalski, znaczenie języka w żydowskich programach politycznych oraz języki wykładowe szkół żydowskich.
Opis w późniejszym terminie.
Przedmiot ma na celu pokazanie styków między językiem, działalnością kobiecych organizacji i czasopism w XX wieku w Polsce i roli kobiet w społeczności żydowskiej i polskiej. W szczególności zostaną omówione następujące zagadnienia: rola języka polskiego jako faktycznego albo imaginowanego narzędzia asymilacji, znaczenie języka polskiego w procesie powstania w Warszawie pisma dla wyemancypowanych Żydówek, problemy wyemancypowanych Żydówek piszących po polsku (np. kontrola urodzeń, nowe prawo małżeńskie, reprezentacja polityczna), dylematy kobiet, które zaczęły mówić i pisać po polsku.
Celem zajęć jest omówienie w kontekście religijnym i społeczno-historycznym fenomenu kulturowego, jakim była i jest żydowska literatura religijna w jidysz. Pomimo marginalizacji tego języka w sferze kultu, można mówić o przekraczaniu granic pomiędzy profanum a sacrum, a także tradycyjnych ról społecznych, zarówno przez mówiących i modlących się w jidysz, jak i przez tłumaczy/tłumaczki, autorów/autorki oraz wydawców. Przekłady Biblii, modlitewniki oraz obszerna literatura umoralniająca i edukacyjna, to tylko wybrane przykłady książek religijnych wydawanych w jidysz od średniowiecza w Europie. Niektóre z nich stały się bestsellerami, jak np. Cene u-rene, tzw. Biblia kobiet, czy masowo publikowane modlitwy tchines, czytane nie tylko przez kobiety. Przede wszystkim uwzględnione więc zostaną perspektywy: religijna (judaizmu), kobieca i genderowa.
Celem zajęć jest wprowadzenie słuchaczy w problematykę pogranicza polsko-żydowskiego ujmowanego w perspektywie współczesnych studiów żydowskich i rozumianego jako strefa społecznego i kulturowego kontaktu. Instytucje i zjawiska pogranicza (prasa, literatura, sztuka) odniesione zostaną do takich kontekstów, jak nowoczesność, procesy asymilacyjne i akuturyzacyjne, językowa polonizacja i kształtowanie się trójjęzycznej kultury żydowskiej. W centrum zainteresowania znajdzie się sytuacja jednostki: budowanie tożsamości w sytuacji pogranicza, znaczenie płci jako wyznacznika statusu, rola miejsca we wspólnocie rodzinnej.
Cykl czterech zajęć poświęconych odrodzeniu języka hebrajskiego od końca XVIII do połowy XX wieku. Dzieje przeobrażeń nowoczesnego języka hebrajskiego zostaną ukazane na tle rozwoju ideologii haskalowej i syjonistycznej. Szczególny nacisk zostanie położony na powstanie i funkcjonowanie prasy hebrajskiej w XIX i XX wieku na ziemiach polskich, zaś społeczny kontekst odrodzenia języka hebrajskiego zostanie przedstawiony na przykładzie roli dzieci i edukacji przedszkolnej i szkolnej w procesie hebraizacji społeczeństwa żydowskiego. Uzupełnieniem cyklu będzie wykład dotyczący esperanto, uniwersalistycznego projektu, realizowanego przez Ludwika Lejzera Zamenhofa na przełomie XIX i XX wieku.
Opis w opracowaniu.
1. Tożsamość Żydów w epoce powygnaniowej. Epoka perska to okres formatywny w dziejach Żydów – po powrocie z wygnania Żydzi wymyślają swoją dawną historię, wtedy zostały zredagowane księgi Pięcioksięgu, odbudowano też centralne miejsce kultu w Jerozolimie. Wykład będzie skoncentrowany na pokazaniu odbudowy tożsamości żydowskiej w perskiej prowincji Jehud.
W trakcie zajęć przeanalizujemy wybrane biografie Żydówek żyjących w XVII i XVIII w. w dawnej Rzeczypospolitej. Analizując ich historię życia zastanowimy się nad funkcjonowaniem kobiet w społeczności żydowskiej w epokach dawnych. Interesować nas będą czynniki wpływające na wybór ścieżki życiowej oraz możliwości, jakie miały kobiety. Bliżej przyjrzymy się kobietom robiącym karierę w sferze ekonomicznej, działającym w gminach żydowskich, a także piszącym.
Wykłady będą poświęcone psychoanalizie, które powstanie i rozwój zostanie przedstawiony na tle przemian społecznych w Europie Środkowej, związanych z rozkwitem nowoczesnych nacjonalizmów i wzrostem antysemityzmu, ale także gwałtowną emancypacją kobiet. Na przykładzie biografii wybranych psychoanalityków – polskich Żydów i Żydówek, którzy znaleźli się w gronie pierwszych uczniów i współpracowników Zygmunta Freuda, by w latach trzydziestych wyemigrować do Stanów Zjednoczonych – ukazany zostanie polityczny i głęboko emancypacyjny wymiar, jaki psychoanaliza miała dla Żydów na przełomie XIX i XX wieku, oraz losy tej teorii po jej transferze za ocean, gdzie psychoanaliza padła ofiarą powojennego backlashu.
Pamiętając o roli, jaką odgrywała literatura w kształtowaniu tożsamości narodowych, możemy zobaczyć, jak powstawały narracje kształtujące tak polską, jak i żydowską tożsamość, czy co wyjątkowo ciekawe, tożsamość polsko-żydowską. Ostatnie zjawisko niekonkurencyjnych wersji tożsamości coraz mocniej zaznaczało swą obecność w literaturze od przełomu XIX i XX wieku. Jednym z bardziej interesujących głosów, które formułowały oryginalne konstrukcje polsko-żydowskich odmian tożsamości są teksty napisane przez kobiety. Takim właśnie propozycjom identyfikacji chciałabym przyjrzeć się razem ze studentami – analizując utwory powstałe w XIX i XX wieku – napisane „piórem kobiecym”.
Cykl wykładów, pokaz filmu i dyskusja poświęcone będą pozycji i roli kobiet w ruchu syjonistycznym w okresie wczesnego osadnictwa żydowskiego w Palestynie, wielkiej zmianie, jaką było pojawienie się osadnictwa z Polski w latach dwudziestych i trzydziestych XX w., wreszcie obecnej pozycji kobiety w Izraelu, szczególnie w perspektywie obowiązkowej powszechnej służby wojskowej.
Zajęcia w formie wykładu z elementami konwersatorium będę się opierać na analizie zróżnicowanych źródeł: od literatury dokumentu osobistego (dzienników i pamiętników), przez publicystykę prasy kobiecej, po literaturę piękną. Chronologicznie będą obejmowały okres od 1939 roku po pierwsze lata powojenne. Podczas zajęć będziemy się zastanawiać nad specyfiką przekazów wytworzonych przez kobiety, nad ich strategiami narracyjnymi, wzorami opowiadania o doświadczeniach skrajnych. Punktem odniesienia będą rozważania nad kobiecym doświadczeniem wojny i przemocy.
Zajęcia będą poświęcone złożonym relacjom między ruchem chasydzkim a kobietami w różnorodnych formach tych relacji, od ideologicznych opinii chasydzkich przywódców o kobietach, przez formy społecznej i kulturalnej partycypacji, po zmieniającą się funkcję kobiet w ruchu chasydzkim w XX i XXI wieku.
Podczas zajęć przyjrzymy się różnym gatunkom kultury popularnej, by sprawdzić, jak funkcjonują w nich mechanizmy pamięci o polskich Żydach. Zaczynając od kryminału retro poprzez komiks oraz literaturę fantastyczną będziemy zadawać sobie pytanie o to kto i jak pamięta, oraz jaki obraz przeszłości wyłania się z tych tekstów kultury.
Kurs przybliża historię i kulturę Żydówek w Europie Wschodniej w XIX i XX wieku. Zastanowimy się w jaki sposób płeć wpływała na zachodzące w tym czasie przemiany. Przyjrzymy się różnym sposobom podejścia do kobiecości i kobiecych powinności. Na podstawie życiorysów konkretnych żydowskich aktywistek pochylimy się nad różnymi definicjami słowa „bohaterka” funkcjonującymi w interesującej nas epoce. W toku zajęć wykorzystane zostaną źródła pierwotne i wtórne, a także teksty kultury.
Konwersatorium poświęcone zostanie polskojęzycznym pisarkom Zagłady, które tworzyły lub tworzą w Izraelu. Omówimy utwory klasyczek: Miriam Akavii, Irit Amiel, Haliny Birenbaum czy Idy Fink oraz pisarek mniej znanych: Ruth Baum, Ireny Bronner, Anny Ćwiakowskiej, Marii Hochberg-Mariańskiej czy Eugenii Nadlerowej. Oprócz indywidualnych poetyk i kobiecych ekspresji doświadczenia Zagłady, przyjrzymy się (trudnej) obecności tej twórczości w izraelskim i polskim dyskursie oraz dynamice procesów kulturowych, które wpływały na obecność utworów w przestrzeni symbolicznej – Izraela i Polski.
Celem zajęć będzie prezentacja i analiza wyników badań nad literaturą kobiet w języku jidysz od jej początków do współczesności. Zostaną omówione następujące tematy: geneza twórczości kobiet w literaturze jidysz, pierwsze autorki (od XVI w.) i gatunki przez nie rozwijane, podmiotowość kobieca w twórczości ludowej, czytelnictwo kobiet żydowskich, pierwsze autorki nowoczesnej literatury jidysz (od 1888 r.), pierwsza wojna światowa, jej obraz w literaturze jidysz kobiet oraz wpływ na dalszy rozwój kobiecego piśmiennictwa, okres międzywojenny: kobiety a żydowskie ugrupowania literackie, zbiorowe wystąpienia poetek, główne ośrodki i motywy literackie, literatura Zagłady tworzona przez kobiety w języku jidysz, jidyszowa twórczość kobiet współcześnie, krytyka literacka wobec twórczości kobiet.
